Atatürk Yönetiminde Türkiye Ekonomisi: 1924-1929

Türkiye ekonomisinin tarihi gelişimine bir göz atıyorum. 1923 yılında Cumhuriyet kurulduktan sonra nasıl bir performans izlemişiz, bugünlere nasıl gelmişiz diye merak ediyorum. Ilginç bir kaç rakam da vereceğim. Kurtuluş Savaşı filmlerinden hatırladığımız kadarıyla Türk ekonomisinin ne büyük bir beşeri sermayesi ne fiziki sermayesi ne de bir teknolojik üstünlüğü vardı. Ekonominin bütünü tarım ve ticaret üzerine dayalı idi. Savaş sonrasında Osmanlı’nın borçlarını da ödemek bize düşüyordu. Ayrıca Lozan Antlaşması gereği gümrük duvarlarımız 1929 yılına kadar Osmanlı’nın son dönemindeki seviyesini korumak zorunda kalacaktı. Yani hiç bir teknolojik üstünlüğü olmayan ülkemiz toplu iğneyi dahi ithal ediyor olacaktı.

Öte taraftan daha önce savaşmaya ayrılan kaynakların hepsi (özellikle insanlarımız) artık köylerine dönerek çiftçiliklerine devam edebileceklerdi. Bunun neticesinde 1924-1929 döneminde ekonomimiz ortalama %10,8’lik bir hızla büyüyerek altı yılda kümülatif olarak %79’luk bir büyüme sergilemiş. Tarımdaki mevsimsel/kuraklık dalgalanmanın bir neticesinde ülke ekonomisi 1927 yılında %12,7 gibi bir hızla küçülme gerçekleşmiş. Aslına bakarsanız 1927 yılında ABD’de de hafif bir resesyon gerçekleşmiş ama bunun küresel boyutları nedir tam bilemeyeceğim. ABD demişken, Amerika o dönemler henüz dünyanın süper gücü değildi. Buna rağmen Türkiye’nin göreceli performansını ölçmek için şimdi yakalamaya çalıştığımız ABD ekonomisini kullanacağım. 1924-1929 arasında ABD ekonomisi benim derlediğim bilgilere göre ortalama %3,3 reel hızla büyümüş. Anlayacağınız küresel koşullar Cumhuriyet’in ilk yıllarında o kadar da pozitif değilmiş. Buna rağmen o dönemde Amerika ekonomisinden toplamda %48 daha fazla büyümüşüz.

Peki bu süper performansı neye borçluyuz, politik ve askeri bir deha olan Atatürk ekonomik alanda da bir deha mı idi? Bu soruya cevap vermeden önce bu yüksek büyüme hızını nasıl gerçekleştirdiğimizi açıklayayım. Birincisi Lozan Antlaşmasından dolayı gümrük duvarlarını 1929 yılına kadar istediğimiz gibi belirleyemiyorduk. Yani bir bakıma ithalatın serbest olduğunu düşünebiliriz. Kör milliyetçiler bu durumun ekonomimiz için iyi bir durum olmadığını savunabilir ama gerçek durum farklı. 1930’larda gümrük duvarlarını yükseltip ithal ikameci bir politika gütmeye çabalıyoruz. Bunun yabancıların misal 1 liraya sattığı şekeri bizim 3 liraya imal edip kullanmamız anlamına geliyor başlangıçta. Yani ekonominin uzun vadeli performansı açısından hiç de doğru bir yaklaşım değil. 1930’ları tartışmadan önce 1920’lere tekrar geri dönelim.

Fatih Üniversitesinden Ali Coşkun tarafından kaleme alınan “Cumhuriyetin Ilk Yıllarında Türkiye Ekonomisi” başlıklı ve Atatürkçü Düşünce Dergisinin Kasım 2003 sayısında yazılan makaleden bir kaç rakama dikkatinizi çekeceğim. Bu rakamların kaynağı ve doğruluğu hakkında bir bilgim yok. Birinci Dünya Savaşı sonunda Anadolu’da sadece 2 tane askeri amaçlı fabrika ve 282 tane de atölye varmış, hepsi bu. Birinci Dünya Savaşını kaybetmemize şaşIrmamak lazım, iman gücüyle ancak bir yere kadar savaşılıyor. Türkiye Cumhuriyetinin ilk bütçesi 1 Mart 1924’de kabul edilmiş ve toplam 124 milyon TL imiş. 1924 yılında 1 ABD doları ise 1,67 lira imiş (aşağı yukarı şimdiki kurlara yakın yani). Mahfi Eğilmez köşesinde Türkiye’nin milli gelirinin 1923 yılında 570 milyon ABD doları olduğunu belirtiyor. Bu kuru kullanarak 952 milyon TL milli gelirimiz olduğunu hesaplıyoruz. Yani devletin bütçesi milli gelirimizin %13’ü imiş.

1927 yılında ilk nüfus sayımı yapılmış, nüfusumuz 13.648.000 imiş ve bunun %47,7’si çiftçi imiş. Çiftçilik deyip burun kıvırmamak lazım, o zamanlar tarım ürünlerinin fiyatları bugüne kıyasla reel olarak çok daha yüksekti. Türkiye’nin 1923 yılında yaptığı $51 milyonlük ihracatın %87’si pamuk, kuru üzüm gibi tarım ürünlerinden oluşmakta idi. Atatürk’ün “köylü milletin efendisidir” sözüne de bu bağlamda şaşırmamak lazımdır, çünkü çiftçiler ekonominin en büyük üreticileri idi. 1925 yılında bir kanunla çiftçilere bedelini 20 yılda ödemek üzere hazine arazisi dağıtılmış ayrıca. Zirai araçlar ve makinalara sübvansiyonlar uygulanmış, Ziraat Bankası kullanılarak çiftçilere ucuz krediler dağıtılmış, ayrıca Ankara’da kurulan Atatürk Orman Çiftliği gibi yerlerde modern tarım teknikleri çiftçilerimize öğretilmeye çalışılmış.

Öte taraftan 1924 yılında kabul edilen bir kanunla demir yollarının devletleştirilmesi amaçlanmış. Bu amaçla yabancıların elinde olan hatlar satın alınmıştır. Ekonominin gelişmesi için demiryolu yatırımları hayati öneme sahipti, doğrudur. Devletin bu yatırımları yapmasına da o günkü ortamı göz önüne alarak karşı çıkmıyoruz. Ancak devletin elindeki sınırlı sayıdaki kaynakların yabancılar tarafından işletilen demiryollarının satın alınmasında kullanılması yanlıştır. Yapmanız gereken demiryollarının regülasyonunun yapılmasıdır, yani fiyatlarının ve kullanım şartlarının devlet tarafından belirlenmesidir. Elinizdeki para ile de yeni demiryolu veya daha da iyisi demir çelik fabrikası yaparsınız. Devletin elinde para olmadığı için demiryolu satınalmalarına 1928 yılına kadar başlamamış.

Özetle 1929 yılına kadar oldukça liberal politikalar izlenmiş (Lozan antlaşmasının zorlamasıyla), bir yandan da devlet çok büyük miktarlarda yatırımlar yapmış, yeni tarım alanlarını üretime kazandırmış ve verimliliği arttıracak modern tarım tekniklerini uygulamaya koyulmuş. Neticede yıllık ortalama %9,4 hızıyla büyümüşüz. Cumhuriyet tarihinde bundan daha iyi performans gösterdiğimiz başka bir 6 yıllık kesit yoktur, o yüzden Atatürk’e bu 6 yıllık performansından ötürü “Mustafa Kemal Atatürk Ekonomi Dehası Ödülünü” veriyorum.

Not: Bu yazıyı yazdıktan sonra Orhan Karaca kendi büyüme verilerini yolladı. Benim kullandığım DPT rakamlarının muhtemelen gayri safi milli hasıla rakamları olduğunu, kendisinin elindeki GSYH rakamlarının ise %10,8 ile benim hesapladiklarimdan 1,4 puan daha yüksek bir performansa işaret ettiğini belirtiyor. Bu da ülkemizdeki yabancıların o dönemde ekonomik büyümemize katkılarının ne kadar fazla olduğunu gösteriyor. Bir sonraki yazıda tartışacağız.

Not 2: Ben verileri aktarirken 1926 yilina ait verileri 5 puan yanlis aktardigimi farkettim, neticede GSMH rakamlarini birakip direkt Orhan Karaca'nin rakamlarini kullanmaya karar verdim ve yazidaki rakamlari da ona gore guncelledim.