Kapitalizm Neden Isler?

Iktisatci Gozuyle blogu son yazisinda Wallerstein'in "Kapitalizm Neden Islemez?" sorusuna verdigi yaniti gundeme getirmis. Wallerstein kisaca soyle diyor:

"Pazar sistemine hiç sınır getirilmeyen bir sistem olsaydı kapitalizm, kesinlikle işleyemezdi. Böyle bir sistemde kâr yapamazsınız. ...Kapitalizmin gerçek anlamda kâr yapabilmesi için ihtiyaç duyduğu şey nispi tekellerdir. Bu bazılarının iddia ettiği gibi sistemin yeni bir durumu değil, aslında en temel prensibidir. Öyle bir durum yaratmalısınız ki çok fazla sayıda satıcı olmamalı ve bu satıcıların statüleri az çok korunabilmeli. Bu serbest bir pazar değildir. Bunun için devletin birçok değişik kanaldan müdahalesine ihtiyaç var. Kapitalizm devlete muhtaç. Devlet karşıtı bir çizgide konuşuyor ama aslında fazlasıyla devlet yanlısı."

Yoruma girmeden once Wallerstein kimdir ona bir bakalim. Goruyoruz ki Wallerstein bir ekonomist degil bir sosyolog. Bu tek basina niye bu kadar yanlis sonuclara ulastigini acikliyor. Zaten adamin gerceklerden yola cikarak yanlis sonuclara varmasini baska turlu izah da edemezdim. Birincisi ekonomi doktorasi yapmis adamlarin cogu ekonomiden anlamiyor, ekonomi egitimi almamis adamlarin hele bir de politika isine girmislerse ekonomiden anlamalarini beklemek buyuk hata.

Soyledigi dogrular sunlar: kapitalizmin gercek anlamda kar yapabilmesi icin ihtiyac duydugu sey goreceli tekellerdir. gercek anlamda kar derken de %50-100 arasindaki karlardan bahsediyor arkadas. Serbest piyasa rekabeti icerisinde "gercek" kar yapmak cok olasi degil, rekabet sinirlar bunu. Nihayetinde %10-15 arasinda bir kar yaparsiniz. Yani tamamen rekabetin oldugu bir piyasada bile kar yaparsiniz. Tuketiciler de mallari alabilecekleri en ucuz fiyatlara alabilirler serbest piyasa kosullarinda. Iste bu kapitalizm bu yuzden isler. Tuketiciler belli bir kalitedeki urunu en dusuk fiyata alabildikleri icin kapitalizmi desteklerler. Ureticiler de en agir rekabet sartlarinda dahi kar ederler. Alan memnun satan memnun.

Tam rekabet olan piyasalarda bile ara ara "gercek" kar yapmak mumkundur. Birincisi piyasalar deterministik degildir, yani onceden talep ne olacak vs. bilinmez. Piyasalar degisim icerisindedir. Degisen kosullara en iyi uyan ureticiler, maliyetlerini digerlerinden daha iyi kontrol edebilen ureticiler normalden cok daha fazla kar edebilirler. Mesela Amerika'da Ford ve GM kan agliyor, GM'in gunluk zarari $10 milyondan fazla; ayni piyasanin icerisinde Toyota uretim ve kar rekorlari kiriyor. Bunun tuketiciye bir zarari var mi? Yok.

Kapitalizm sadece bu degildir ama. Normalde yapabileceginizden daha fazla kar yapmak istiyorsaniz yapmaniz gereken yeni bir urun veya yontem icat etmenizdir. Buyumenin, gelismenin v ekapitalizmin basarisinin arkasindaki motor da budur. Kapitalizm insanlara daha iyiye ulasmak icin gereken motivasyonu (para, zenginlik) verir. 100 senedir kullandigimiz ampulun piyasasi bugunlerde buyuk bir degisimden geciyor. WSJ'nin haberine gore LED'lerde yapilan teknolojjik ilerlemeler LED bazli daha az enerji kullanan ve daha uzun omurlu ampul yapilmasina (hem de yepyeni bir teknoloji kullanarak) olanak saglamis. Bu teknoloji ile bir ampulun birden fazla renkte isik yaymasi da basarilmis (trafik lambalarinda 3 tane ampul yerine tek bir ampul kullanilabilecekmis mesela). Sosyalist duzende olsa olay soyle gelisirdi:

-Ahmet Abi soyle bir ampulde sadece sari renkli isik yerine mesela kirmizi, mavi gibi isiklari da yayan bir teknoloji gelistirelim mi ya?
-Mehmet olum otur oturdugun yere, basimizi durduk yere belaya sokma, millet mal gibi sari ampulu kullaniyor, ne geregi var simdi?

Wallerstein'in kafasini bozan muhtemelen sari ampul uretip de yeni ampulun icadindan zarar gorecek olan gariban isci kardeslerimizdir, ne de olsa kapitalizmin bir de sosyal boyutu vardir, ve bu sosyal etkilesimleri gozardi etmememiz gerekir. O yuzden her defasinda uc bes kisiyi kurtarmak icin 70 milyonu kurban ederiz.

Piyasalar stokastiktir, dalgalanir yani, oyle deterministik modellerle (Wallerstein model kuracak kadar matematik de bilmiyordur ya) veya bakkal hesabiyla ekonomi analizi yapilmaz. Kapitalizmde de hamama giren terler, amac herkesin zenginlesmesi degildir, cogunlugun zenginlesmesidir.