Petrol Fiyatlarinin Dusmesi Cari Acigi Azaltir (mi?)

Malum, enerji fiyatlari gecen yazdan bu yana dusme egilimde. Agustos ayinda 80 dolara dogru kosan ham petrolun varili su anda 55 dolar civarinda seyrediyor. Enerji ihtiyacinin buyuk bolumunu disaridan karsilayan ulkemiz icin olumlu bir gelisme.



Acaba dusen petrol fiyatlari cari acik icin bir cozum olur mu?

Bundan bir zaman once bu konuda bir yazi yazmis, ekonominin (goreceli olarak) istikrar kazandigi 1996-98 donemi ile gunumuzu karsilastirarak cari acigin sebeplerine bakmistik:

(http://iktisatyazilari.blogspot.com/2006/09/cari-acik-uzerine-2.html).

Gormustuk ki cari acikta meydanan gelen 29 milyar dolarlik artisin 21 milyar dolari enerji ithalatindaki artistanmis. Enerji haric dis ticaret aciginin katkisi ise 9 milyar dolarmis. Diger bir degisle cari acigin sebebi "ithalata dayali buyume modeli" vs. degilmis.

Hisse Yorumları   Küresel ısınma Karikatürleri  Pesimist Nedir?  Fraktal Nedir  Borsa Nasıl Oynanır  inovasyon nedir

Madem oyle, enerji fiyatlari dusmeye basladiginda cari acik azalir mi veya ne kadar azalir?

Bu soruya cevap vermek icin basit bir model kuralim (ki Ekonomix bizim de mikro ekonomiden anladigimizi gorsun!).

Bir hanehalki dusunun, sahip oldugu gelir ile (ona y diyelim) 3 tip mal tuketiyor:

1. Enerji (e)
2. Yerli mallar (d)
3. Ithal mallar (m)

Kalan parasini, ki ona s diyelim s = y - e - d - m, tasarruf edip bankaya koyuyor.

[Normalde, tasarrufun etkisi modellemek icin birden fazla donem iceren bir senaryo kurmak gerekir ki bugun tuketilmeyip tasarruf edilen paranin ileride nasil fayda sagladigi anlasilsin. Biz, olayi basitlestirmek icin, tasarrufu da bir mal gibi modelleyip, o mali kullanmanin fiyatina (eksi) faiz orani diyoruz.

Yine basit olsun diye, devletin tuketimden vergi almadigini, veya alsa bile hepsini harcadigini varsaydik.]

Kisinin geliri nasil harcadigina bakarsak:

y = e + d + m + s

Diyelim ki enerjinin fiyatinda bir dusus oldu. Bu durum tuketimi (ve tasarrufu) nasil etkiler?

[ Fiyat degisikligi kisilerin davranislarini iki sekilde etkiler. Birincisi, bir gelir etkisi yaratir. Ayni parayla daha cok sey alabileceginiz icin satin alma gucunuz artar. Ikincisi, mallar arasinda ikame etkisi yapar. Eger mumkunse pahali kalan mali birakip ucuzlayan mali daha cok kullanirsiniz (mesela elmanin fiyati ucuzlayinca, armut yerine daha cok elma yemege baslarsiniz).

Velakin enerjinin ozel bir konumu var. Enerjiyi zorunluluktan oturu tuketiyorsunuz, keyfinizden degil. Diger bir degisle enerjiye talebiniz elastik degil. Fiyati yukseldi diye az tuketmiyorsunuz, dustu diye de cok tuketmeyeceksiniz. O yuzden bir ikame etkisi ortaya cikmaz. Diger mallara atip daha cok enerji kullanmazsiniz. Enerjiye talebiniz fiyat ne olursa olsun sabit kalir. Ayni miktar tuketirsiniz. (Nasil ayni seyi tekrar edip duruyorum degil mi, benden iyi kose yazari olur.)]

Dusen fiyatlar sayesinde enerji harcamaniz bir lira azalmis ise, sanki geliriniz bir lira artmis gibi olur. Bu fazladan parayi diger mallar arasinda paylastirirsiniz. (Iktisat nedir)

Diyelim ki eskiden paranizin %20'sini enerjiye, %40'inin yerli mallara, %20'sini yabanci mallara harcayip, %20'sini de tasarruf ediyordunuz. Enerji harcamaniz bir lira dusunce diger mallara bu parayi nasil paylastirirsiniz?

Basit olsun diye, eskiden nasil davraniyorsaniz ayni sekilde davrandiginizi farzedelim. Bir liranin yarisi yerli mallara, dortte biri yabanci mallara gidece, dortte birini de tasarruf edeceksiniz. Tuketim harcamalariniz soyle degisti:

e: -1.0
d: +0.5
m: +0.25
s: +0.25

Yerli mallara harcaginiz 0.5 ekstra lira ulkede yasayan bir baskasinin geliri olacak, o kisinin harcamasini arttiracak. Diyelim ki o kisinin harcama davranislari da sizinki ile ayni. O kisi bu ekstra 0.5 lirayi alacak, yarisini (0.5*0.5=0.25) yerli mallara, dortte birini (0.25*0.5=0.125) yabanci mallara harcayip, dortte birini de (0.25*0.5=0.125) tasarruf edecek. O zaman tuketim harcamasi soyle degisecek:

e: 0
d: +0.25
m: +0.125
s: +0.125

Ayni sekilde yerli mallara harcanan 0.25 lira baska birinin cebine girip ona gelir yaratacak. Eger bu sekilde giderseniz, goreceksiniz ki toplam tuketim harcamalari soyle degismis:

e: -1.0
d: +1.0
m: +0.5
s: +0.5

Yani, enerji harcamanizda meydana gelecek bir birimlik azalma, toplam yerli mal tuketimini (yani uretimimizi) bir birim arttiriyor, ithal mal tuketimini 0.5 birim yukseltiyor, tasarruflarimiza ise 0.5 birim ekliyormus. Dikkat ederseniz toplam ithalatimiz once enerji sayesinde bir birim azaldi, sonra ithal mallara olan talepten oturu 0.5 birim artti. Net degisme 0.5 birim azalis seklinde oldu.

Demek ki petrol fiyatlarinin dusmesinden oturu (ilk etapta) iki sekilde etkilenecegiz:

1. Buyume hizimiz artacak
2. Cari acik azalacak (ama azalma bire bir olmayacak).

Ikinci etapta, enerji fiyatlarindaki dusus dolayli olarak ekonomiyi etkilemeye devam edecek:

1. Enerji fiyatlarinin dolayli ve dolaysiz etkisi diger mal ve hizmet fiyatlarini da etkileyecek, enflasyon hizi yavaslayacak,
2. Tasarruflarin artmasi ve enflasyonun yavaslamasi faizleri duserecek. Buyume hizi ve cari acik yukselecek.
3. Gelir etkisi baska ulkeleri de bizim gibi etkileyegi icin, onlarin da gelirleri ve ithalat talebi artacak. Boylece ihracatimiz da bir artis meydana gelecek.
4. ...

Konuya doviz arz ve talebindeki degisme ne olur diye bakmak yaniltici olacaktir. Ilk bakista insan, "enerjiye daha az doviz harcaninca, piyasada doviz miktari artacak, doviz fiyati dusecek, ithalat artacak" seklinde dusunebilir. Kanaatimca yanlis bir bakis acisi bu. Ayni sekilde, "gecen sene cari acigi ozellestirmeler finanse etti. bu sene ne kurtaracak bakalim bizi?" sorusu da abestir.

Cari acik, butce acigi gibi degil. Bir kisi cikip (yani devlet) once parayi harcayip sonra nereden para buluruz diye dusunmuyor. Once para bulunuyor (ki bu genellikle disaridan kredi seklindedir), odeme yapiliyor, karsiliginda ithal mal satin aliniyor, cari acik ortaya cikiyor. Eger ortada ithal edilecek bir sey yoksa, disaridan da para bulmaya da gerek kalmaz. Enerji ithal etmek icin ulkeye getirilen dovize, enerji fiyatlari ucuzlayinca ihtiyac kalmayacagindan piyasadaki doviz miktari degismez.