Denetim Nasil Yapilir?

Insanlar genelde rasyoneldirler. Hepsi rasyonel degildir ama cogu oyledir, odullere ve cezalara tahmin edilebilir sekilde tepki verirler. Nasil tepki verirler?

Bu sorunun cevabi ekonomi literaturinde (Choice under uncertainty, Kahneman(yandaki resim)) acikca analiz edilmistir. Yasalari cigneyen birisi bunu bir cikar saglamak icin yapar; yasalari cigneyip cignememe karari verirken getiriye bakar, yakalanma olasiligina ve alacagi cezanin siddetine bakar. Insanlarin suc islemesini onlemek istiyorsaniz iki noktaya dikkat etmeniz lazim: yakalanma olasiligini arttirmaniz ve yakalanma durumunda cezalari arttirmaniz gerekir.

Avrupa’nin ve Amerika’nin bazi yerlerinde trenlere veya otobuslere bindiginiz zaman sofor’e bilet gostermek zorunda degilsinizdir. Ote yandan, Insanlarin para vermeden seyahat etmesini onlemek icin rastgele bilet kontrolu yapilir ve biletsiz yakalananlara belli bir miktar ceza verilir. Diyelim ki bilet fiyati $1 olsun, ve denetimlerde yakalanma olasiligi %1 olsun. Detaya girmeden insanlarin risk-notr oldugunu varsayalim. Bu durumda eger ceza miktari $100’in altinda ise mantikli davranis hic bir zaman bilet almamaktir. Insanlarin bilet almalarini saglamak icin ya yakalanma olasiligini arttirmaniz gereklidir ya da ceza miktarini (ya da ikisini birden).

Ekonomideki kayitdisiligin onune gecmenin veya insanlarin kurallara uymasini saglamanin yolu da budur. Yakalanma olasiligini ve cezalari arttirmamiz gereklidir. Oysa Turkiye’de son yillarda vergiler arttirilarak yasadisi davranis getirisi dolayli olarak arttiriliyor ve bir bakima bu davranis bicimi tesvik ediliyordu. Rahsan Ecevit’in zorlattigi ”Genel Af” ise potansiyel cezalarin azaltildigi mesajini veriyordu. Bu kosullar altinda sehirlerimizde kapkac, hirsizlik, ve hatta cinayet siradan olaylar halini aldilar. Dalga geciyorum zannedeceksiniz ama ekonomik teori cozumun ”sallandiracaksiniz bunlarin birkacini, gor bakalim bir daha yapabiliyorlar mi” oldugunu soyluyor.

Yakalanma olasiligini arttirmanin bir yolu denetimlerin arttirilmasidir, ancak bunun bize bir maliyeti vardir ve %100 denetim yapmak ta hem fiziksel hem de ekonomik olarak uygulanabilir olmayabilir. Diger bir cozum ise ispiyonculuktur. Hukumet akaryakit kacakciligini onlemek icin boyle bir cozum dusunmenkte (Aksam’in haberi).

Suclular icin en iyi strateji ise yakalanma olasiliginin dusurulmesidir, bunu saglamanin en gozde yolu ise polise veya diger kamu gorevlilerine rusvet vermektir. Goruldugu uzere cezalarin ve denetimlerin arttigi bir durumda rusvetin artmasini beklemek cok dogaldir. O yuzden bu konuda bir sistem tasarlarken bu noktaya da dikkat etmek gerekir.

Diger bir cozum noktasi ise suc isleyenlerin potansiyel kazanclarini azaltmaktir. Liberal ekonomistler genelde bu noktayi savunurlar: vergileri azaltin, uyusturucu maddeleri serbest birakin, vs.

Siz ne dusunuyorsunuz?